Памор’ем у Расii гiстарычна завецца ўзбярэжжа Белага мора — паўночны край, хоць і даўно абжыты, але маланаселены, некалі былы краем Рускай дзяржавы, і па-свойму самабытны. Ёсць у Памор’я і сваё гістарычнае ядро — Паморскі бераг, то бок паўднёва-заходняе ўзбярэжжа, паміж гарадамі Кем і Анега. Большая частка Паморскага берага зараз уваходзіць у склад Карэліі. У гэты раз я распавяду пра тры старадаўніх паморскіх сяла ў Беламорскім раёне — Сумскі Пасад, Вірма і Сухое.
Названы мной парадак гэтых трох сёл адбвівае рух назад да Беламорска. То бок бліжэй за ўсіх да горада размешчана Сухое (18 кіламетраў), затым Вірма (35 км), і ўжо ў 50 кіламетрах на ўсход ад горада знаходзіцца Сумскі Пасад (ва ўжытку яго называюць проста Сумпасад). Мы з Андрэем здзейснілі ўздоўж Паморскага берага велапрабег па грунтавой дарозе: раніцай даехалі з веласіпедамі на электрычцы ад Беламорска да Сумпасада, а затым ехалі назад у бок горада ўжо на веласіпедах.
У Беламорске знаходзіцца трохбаковы чыгуначны вузел: на ўсход ад горада ідзе лінія да станцыі Абазерская, якая злучае Мурманскую магістраль з Архангельскай. Менавіта адтуль я прыязджаў у Беламорск, і ў гэты ж бок мы ехалі ў Сумпасад. Вязе нас туды электрычка Кем — Маленьга, і ехаць да Сумпасада 50 кіламетраў, ці ледзь больш за гадзіну. Народу ў ранішняй электрычцы не многа, і большасць пасажыраў складаюць чыгуначнікі.
2. Вось і Сумскі Пасад. Даволі буйная станцыя, якая ў 1994-2003 гадах была канцавым пунктам электрыфікацыі. Раней тут яшчэ быў драўляны вакзал, але ён згарэў пару гадоў таму. Выходзіць даволі многа пасажыраў, выгружаемся і мы з веласіпедамі. Электрычка ўехала далей — праз две гадзіны яна будзе на станцыі Маленьга ля мяжы с Архангельскай вобласцю, пасля чаго пойдзе назад у Кем.
А мы сядаем на веласіпеды і едзем у сяло, якое ледзь у боку ад станцыі. Афіцыйна тут два населеных пункта — сяло Сумскі Пасад, і пасёлак чыгуначнай станцыі Сумпасад. Пры гэтым сама станцыя завецца Сумскі Пасад, а станцыйны пасёлак — менавіта Сумпасад. Зрэшты, фактычна ўвесь Сумскі Пасад успрымаецца адным цэлым.
3. Сумпасад — сяло, па мясцовых мерках, буйнае (каля семісот жыхароў, а сто гадоў таму было паўтары тысячы), цэнтр сельскага паселішча. Да таго ж, з багатай гісторыяй. Упершыню сяло згадваецца пад назвай Сума ў 1436 годзе ў кантэксце заснавання Салавецкага манастыра. Тут была вотчына наўгародскай пасадніцы Марфы Барэцкай, якая аддала ў 1450 годзе сяло ў валоданне Салавецкаму манастыру.
4. Адсюль усяго 4 кіламетры да Белага мора, але ў летні час да яго так проста не выйдзеш — берагі багністыя. Сяло маляўніча расцягнута па берагах ракі Сумы, якая дала яму назву. Дыхтоўныя паморскія хаты, многім з якіх ужо болей за сто гадоў, глядзяць фасадамі на раку. Пры поглядзе з маста Сумпасад нагадваў мне карэльскае сяло Меграга каля Аланца.
Рака бярэ пачатак з возера Сумозера, і тут, амаль адразу за сялом, упадае ў мора. А мора — гэта аснова мясцовага жыцця. Навокал дрымучыя лясы і балоты — багатыя дарамі прыроды, але пры гэтым малапрыдатныя для сельскай гаспадаркі. Асноўны промысел памораў — гэта лоўля марской рыбы. Ловяць сеткамі — звычайна выходзяць у мора раніцай з прылівам, а потым увечары, па высокай вадзе, вяртаюцца. І так тут жывуць ужо стагоддзямі. Трэба сказаць, што пушкінская «Казка пра рыбака і рыбку» часцей за ўсё ўсплывае ў памяці менавіта ў гэтых краях.
5. Зрэшты, пра тое, што побач мора, можна і не здагадацца, калі не ведаць пра гэта. За аколіцамі сяла бачны толькі лес. Але, аднак, паддзімае з мора прахалодным ветрам.
У 16 стагоддзі Сума была адным з найбольш буйных і заможных сёл Паморскага берага (так жа, як і Сарока — сучасны Беламорск), з’яўляючыся таксама цэнтрам саляварэння — тут дзейнічала некалькі варніц. Аднак жыццё тут часцяком было неспакойным — край прыгранічны, і некалькі разоў яго спустошвалі шведы. У 1576 годзе, у Лівонскаю вайну, яны спалілі Суму, перад гэтым паспеўшы напракудзіць у «Кемскай воласці». А ў 1583 годзе тут быў узведзены драўляны Сумскі астрог, які складаўся з чатырох вежаў — Варотнай, Белай, Махавой, Нізаўскай, Рыбнай і Маставой. У 1613 годзе шведы яго аблагалі, але ўзяць ужо не змаглі. У 1680-я гады астрог быў пабудаваны зноўку, а яшчэ праз сто гадоў быў скасаваны, стаў трухлець, і да 20 стагоддзя амаль разваліўся. Махавую вежу, якая часткова захавалася, у 1931 годзе перавезлі ў маскоўскі музей «Каломенскае», дзе яна і зараз стаіць у адрастаўраваным выглядзе.
6. Па дарозе ад станцыі да сяла бачная сельская школа:
Пасля скасавання астрога населены пункт стаў сялом Сумскім. У 1806 годзе яно было ператворана ў пасад у складзе Кемскага павета Архангельскай губерніі, атрымаўшы сучасную назву — Сумскі Пасад.
7.
8. У паўднёвай частцы сяла сустрэлася крама прамтавараў з яшчэ савецкай двумоўнай шыльдай. Справа напісана па-фінску: «Teollisuustavaroita». Хоць і практычна ўсё карэннае насельніцтва тут рускае, мы ўсё ж у Карэліі, дзе ў савецкія часы шыльды дубляваліся менавіта на фінскай, а не карэльскай (так пайшло з часоў Карэла-Фінскай ССР).
9. Вось такі ён, Сумпасад. Сярод хат ёсць пяцісценныя, але не такога суровага выгляду, якія можна бачцыь у Архангельскай вобласці. Тут звычайна дамы болей выцягнутыя ў даўжыню.
10. Дом купца Івана Шуттіева, які валодаў крамай, якая знаходзілася ў ім жа.
Вось так гэты дом выглядаў сто гадоў таму:
Зараз палову дома займае царквушачка (бачна па крыжах). Пасля стварэння гэтага здымку нас заўважыў жыхар дома — даволі прыемны і вельмі гаварлівы дзед, які, па яго словах, у гэтай царкве дапамагае па гаспадарцы. Распавесці ён нам паспеў многае — то пра тое, як ён у дзевяностыя гады працаваў у Маскве і ледзь не трапляў у сутыкненні з бандытамі, то пра тое, як ён на старасці гадоў жыве тут, і чыстае паветра так дае сіл, што нават да лекара не прыходзіцца хадзіць:
— Калі хварэеце, трэба сюды прыязджаць, і вунь туды за лес ісці піць ваду.
— З балота?
— З балота! Жыць тады доўга будзеце.
А ўвогуле трэба сказаць, што Сумпасад (як і Беламорск) адрозніваецца неякай інтэлігентнасцю мясцовых жыхароў. Акрамя таго, сяло з гэтак багатай гісторыяй і традыцыямі — свайго роду, культурны цэнтр Беламорскага раёна.
11. У доміка з царквой — мемарыял знакамітым зямлякам:
Асабліва тут вылучылі дваіх людзей. Капітан Уладзімір Варонін (1890-1952) — карэнны памор па паходжанні, адзін з савецкіх палярнікаў, які ўдзельнічаў у выратаванні чалюскінцаў. Асабліва ён праславіўся тым, что ў 1932 годзе на ледаколе «Аляксандр Сібіракоў» упершыню за адну навігацыю прайшоў Паўночны марскі шлях. Таксама тут увекавечылі этнографа Івана Дурава (1894-1938), які займаўся вывучэннем паморскай культуры і фальклора, але патрапіў пад рапрэсіі і был растраляны ў 1938 годзе. У адным сваім нарысе ён пісаў: «Суровая прырода поўначы хавае ў сабе нямала такіх куточкаў, пра жыццё якіх многа яшчэ трэба гаварыць і пісаць. Да аднаго з такіх куточкаў належыць і нашае Памор’е, якое раскінулася вузкаю паласою на некалькі сот вёрст уздоўж заходняга ўзбярэжжа Белага мора».
12. Па суседстве — мемарыял сумлянам, загінулым на Вялікай Айчыннай вайне:
13. А на іншым беразе стаіць найстарэйшая будова сяла, якая захавалася — драўляны Салавецкі амбар, які быў пабудаваны ў 1757 годзе. Тут знаходзіўся і прычал Салавецкага манастыра. Помнік унікальны, але, напэўна, сродкаў на рэстаўрацыю няма, і ён паступова трухляе.
14. Навакол пацямнелых бярвеністых сцен — пах мокрай ад ранішняга дажджу травы, і густыя зараслі маліны.
15. Такі надпіс захаваўся над уваходам у амбар. Салавецкі манастыр, хоць і на востраве размешчаны, але ў свой час быў адным з галоўных цэнтраў Памор’я, і валодаў многімі сёламі Паморскага берага аж да екацярынінскай эпохі.
16. А яшчэ таксама на сцяне амбара ёсць вось такая рарытэтная таблічка аж часоў Карэла-Фінскай ССР (зразумела, зноў жа, з надпісам на фінскай мове). Шкада толькі, што ў выпадку рэстаўрацыі амбара яе, напэўна, здымуць: такое ў наш час пакуль не шануюць.
17. Побач стаіць новенькая царква святога Елісея Сумскага, пабудаваная ў 2006-2013 гадах. Між іншым, гэта адзіны ўвогуле храм у гонар гэтага святога.
Месца выбрана не выпадкова. Тут раней стаяў пагост-«трайнік» — каменная Успенская царква (1693 год), драўляная Нікольская (1768) і шатровая званіца. У начынні Нікольскай царквы было мноства дароў ад салавецкіх архімандрытаў. Храмы, на жаль, былі знесеныя ў 1930-я гады.
Вось так выглядаў храмавы ансамбль:
18. Каля царквы — памятны знак мараходам Сумскага Пасада:
Як ужо гаварылася, мора тут — аснова жыцця. У Сумпасадзе дзейнічала невялікая суднаверф, мясцовыя жыхары часам сыходзілі на промыслы ў Баранцава мора і на Новую Зямлю. Тут дзейнічала таксама мараходная школа, якая дала краіне некалькі дзясяткаў капітанаў, уключаючы згаданага Ўладзіміра Вароніна.
19. У пейзажы Сумпасада бачная карэльская прырода. Вышэй за мост на Суме — парог, які шуміць бурным патокам сярод гранітных скалаў.
20. Карэлія!
21.
22. Тут, на аднэй з скалаў, пад навесам, стаіць карбас — мараходная лодка, падараная Сумпасаду ў 1870 годзе вялікім князем Аляксеем Аляксандравічам (сын Аляксандра III), які наведваў сяло. Лет дзесяць таму лодку пашкодзіла абвальванне навеса. Яе пакуль не адрастаўравалі, але навес новы ўсё ж пабудавалі.
23. І ў цэлым Сумпасад — дыхтоўнае паўночнае сяло з прыемнай атмасферай даўніны.
24. Раптам, вузкакалейны чыгуначны вагон ля берага. Да 1980-х гадоў непадалёк дзейнічала дзве вузкакалейкі — пры леспрамгасах у пасёлках Вірандозера і Маленга, што стаяць на чыгунцы, яшчэ далей на ўсход. Бачна, вагон адтуль.
У паўночным ускрайку сяла раней знаходзіўся порт — адзін з цэнтраў гандлю ў Памор’і, у тым ліку і замежнай. У Памор’я былі даўнія гандлёвыя сувязі з Нарвегіяй — гандлявалі соллю, пушнінай, але ў асноўным, канешне ж, рыбай. У другой палове 19 стагоддзя гандлёвы абарот рыбы ў Сумпасадзе вылічваўся тысячамі пудоў. Была тут і пасажырская прыстань — у пачатку 20 стагоддзя існавала рэгулярнае параходнае спалучэнне с Архангельскам і Салавецкімі астравамі, Анегай і Кем’ю, а таксама паміж сёламі.
25.
26. Некаторыя дамы ў сяле выглядаюць зусім па-новаму:
Тут мы сутыкнуліся з паўночнай гасціннасцю. Пасля стварэння гэтага кадра нас заўважыла жанчына гадоў 60 і запрасіла нас да сябе ў хату выпіць чаю і паглядзець на даўніну, якую яна ўжо некалькі гадоў у сябе збірае. Бачылі мы ў яе і старыя газеты і дакументы, і пару прадметаў мэблі (здаецца, люстэрку і ложак), і рэчы накшталт старога чайніка і самавара. У асноўным гаспадарка ўсё гэта купляе ў мясцовых жыхароў, у тым ліку і п’яніц, якім бутэлька важней за старыя рэчы, і робіць у сваім доме амаль што жывы музей паморскага побыту. Родам яна, дарэчы, не адсюль, а с Заходняй Беларусі, і, па яе словах, напалову полька і каталічка. Тут гэта было даволі нечакана.
У Сумпасадзе мы прабылі болей за тры гадзіны і затым пакінулі гэтае найцікавейшае месца, паехаўшы на роварах у бок Беламорска. Насамрэч, і на ўсход ад Сумпасада ёсць цікавыя месцы. Напрыклад, паморскія сёлы Колежма і Нюхча. З Нюхчы пачыналася «Осударева дорога» — валок ад Белага мора да Анежскага возера, пракладзены ў 1702 годзе праз карэльскія лясы паводле ўказу і пры ўласным удзеле Пятра I, калі ён вяртаўся з Архангельска. На чыгунцы стаяць ужо згаданыя савецкія пасёлкі Вірандозера і Маленга. Мабыць, як-небудзь я пабываю і ў тым боку, але зараз мы едзем у напрамку горада, і наша наступная цэль — сяло Вірма ў 15 кіламетрах ад Сумпасада.
27. Уся дарога тут вось такая — грэйдэрная грунтоўка, з лясамі і балотамі навакол. А недзе зусім побач, за лесам — мора.
28. На ўсе 15 кіламетраў да Вірмы — ніводнага населенага пункта. Амаль класічная для Карэліі грунтоўка сярод лясоў.
З надвор’ем нам пашанцавала. Дзень выдаўся ціхім і аблочным — ні гарачыні, ні дажджу. Па шляху некалькі разоў праязджаем па мосціках лясныя ручаі з тарфяной вадой. На адным з прыпынкаў мы пачулі зверху дзіўнае шамаценне і свіст — аказалася, зграя птушак ляціць над лесам. Напэўна, з вышыні птушынага палёту выдатна бачныя і дарога, і мора. А з дарогі і не зразумееш, як мора тут блізка.
29. Многа тут і балот:
Паступова на дарозе станавілася болей машын, якія ехалі насустрач нам. Гэта была пятніца, і ў другой палове дня людзі накіроўваліся на свае дачы. Пару разоў мы раз’язджаліся з грознага выгляду лесавозамі, а яшчэ насустрач праязджаў аўтобус з шыльдай «Беломорск — Сумпосад — Хвойный». А ў неякі момант мы пачулі з левага боку гудок электравоза і грукат таварнага цягніка.
30. Перад самай Вірмай аўтадарога падыходзіць зусім блізка да паралельнай ёй чыгункі. Грузавы рух па якой вельмі ажыўлены: грузапаток у Мурманскі порт, вываз руды з Мурманскай вобласці. Амаль што магістраль сярод карэльскай глушы.
31. Але калі адгрукае чарговы грузавы, на маленькай станцыі Вірма зноў стае ціха. Пасажырскае спалучэнне тут абмежваецца электрычкамі Кем — Маленьга і цягніком Волагда — Мурманск, які праходзіць тут уначы.
32. На станцыйным будынку (які справа) была таблічка «Уваход з агнём забаронены». Напэўна, Прамятэй бы засмуціўся.
Планы будаўніцтва чыгункі ўздоўж Паморскага берага існавалі яшчэ да рэвалюцыі. У 1916 годзе, пасля адкрыцця Мурманскай магістралі, існаваў праект лініі Сарока — Сумпасад — Анега — станцыя Халмагорская, якая злучыла б яе з Архангельскай. У выніку, аднак, стальная каляіна была пракладана тут толькі ў 1941 годзе, і няшмат іншым маршрутам — міма Анегі, і да станцыі Абазерская. У гады вайны яна мела ролю адзінай сухапутнай сувязі Мурманска з «Вялікай зямлёй» (паколькі Мурманская магістраль была перарэзаная фінамі).
33.
34. Праз пару кіламетраў пасля станцыі бачная ўжо і сама Вірма. Зноў доўгія хаты і амбары, а ледзь далей — злёгку загадкавы туман. Там — Белае мора.
35. Вірма — сяло маленькае, стаіць амаль у самага мора, і нават не прыкрыта ад яго лесам. Назву яно атрымала ад аднайменнай ракі, якая ўпадае ў мора. У яе вусці, фактычна, эстуарый: сюды заходзіць марская плынь, і таму ў адліў па рачных берагах бачны зялёны глей, званы тут словам «няша».
36. Амаль у кожнага дома ёсць свая лодкавая прыстань. А за дамамі бачная драўляная царква Пятра і Паўла, да якой мы падайдзем бліжэй.
37. Від уверх па плыні:
38. І тут таксама шмат дыхтоўных старых хат. Вірма — таксама сяло старадаўняе, упершыню ўзгадваецца ў 1459 годзе. А ў 16-17 стагоддзях тут, як і ў Суме, дзейнічалі саляныя варніцы.
39. На ўездзе ў сяло — помнік воінам-зямлякам:
40. Велічна ўзвышаецца над Вірмай царква Пятра і Паўла, пабудаваная ў сярэдзіне 17 стагоддзя — адзін с шэдэўраў драўлянага дойлідства Рускай Поўначы. Першая царква на гэтым месцы вядомая яшчэ з 1526 года.
41. Кампазіцыя царквы ў Вірме — пяціглаў’е на кубе.
42. Добрыя месцы для цэркваў выбіраць умелі. Храм стаіць у атачэнні магутных елак і карэльскіх скалаў.
43. І пейзажы навакол выдатныя. Ландшафты па ўсёй Карэліі падобныя і лёгка пазнаваемыя.
44. Пад нагамі мхі…
45. …і чарніца:
46. А Вірма выглядае прыкладна вось так. Пастаянных жыхароў у сяле засталося ўжо зусім мала, і ў асноўным тут ужо дачнікі — хтосьці з Беламорска, а хтосьці нават з Мурманска.
47. А з-за аколіцы дьзмуе марскі вецер, і ў паветры вісіць туманная завісь.
48. Там ужо мора. Вірма размешчана ў бухце, якую ад адкрытага мора прыкрывае Сумостраў і яшчэ рад астравоў мяльчэй.
49. Пакідаем Вірму і накіроўваемся далей. Да сяла Сухое — 17 кіламетраў. І зноў грунтоўка сярод леса паміж морам і чыгункай.
50. Навакол усё тыя ж хвоі на гранітных скалах. І вельмі чыстае і свежае паветра, якім хочацца дыхаць на поўныя грудзі.
51. Незадоўга да Сухога дарога зноў выходзіць блізка да берага мора. На балоце валуны, а ўдалечыні бачная марская вада. Ахінуты туманам гарызонт, ад якога дзьмуе вецер, выглядае таямніча.
Пад канец я фатаграфаваў ужо мала, паколькі ўвага ўсё радзей адцягвалася на навакольныя віды. Зразумела, паездка по грунтоўцы на веласіпедах на такую адлегласць за адзін дзень далася нам з вялікай цяжкасцю, і, нават з прыпанкамі на адпачынак, ужо да Сухога мы пад’язджалі ладна стомленымі. На нашу радасць, знайшлася ўстаўка асфальтаванай дарогі аж на цэлых трыста метраў! Гэта быў мост праз раку Кузраку (па-карэльску Kuuzijogi — яловая рака), у вусця якой і знаходзіцца сяло Сухое.
52.
53. Сухое стаіць прама ля берага мора, а не па берагах ракі, як Вірма. Уласна, назва сяла і звязана з размешчаннем: калі бераг мора тут у асноўным багністы, то менавіта тут ці ледзь не адзінае на многія наваколлі сухое месца непасрэдна на беразе. Першапачатковая назва сяла — Сухі Навалак (Сухой Наволок) ці Суханавалацкае (Сухонаволоцкое). Узгадваецца яно ўпершыню у 1539 годзе у «Жалованной грамоте Великого князя Иоанна Васильевича Соловецкому монастырю на вотчину в Спасском погосте Выгозерского уезда». Гэта таксама было манастырскае сяло.
Мясцовае паданне абвяшчае, што зпачатку сяло хацелі пабудаваць на рацэ вышэй па плыні, і прынеслі туды абраз для асвячэння месца, але абраз некалькі разоў выносіла ракой да марскога берага, што затым было ўспрымана як бажэствены знак.
54. З боку мора шумеў вецер, а ў аднога з дамоў на нас залівіста брахаў сабака.
55. У цэнтры сяла — царква Смаленскага абразу Божай Маці. Пабудавана яна ў 1899 годзе, але ў савецкія гады ёй разабралі званіцу і глаўку, і да нашых дзён яна захавался ў такім выглядзе. У белы колер яе пафарбавалі ўжо нядаўна, і, на мой погляд, дарма.
56. Помнік воінам-зямлякам:
57. А вось і мора. Да Сухога мы даехалі ўжо ўвечары, калі пачаўся прыліў. У берага гулялі бабуля з унукам і назіралі за морам. «Вось, бачыш, раніцай адліў быў, вада уйшла. А зараз, увечары, зноў вярнулася».
Што цікава, у некалькіх кіламетрах адсюль ёсць і чыгуначная станцыя Сухое. Але з сялом яна фактычна ніяк не звязана, і туды нават няма пад’езду ад аўтадарогі.
58. Апошні погляд на Сухое і яго марскую бухту:
Велапрабег заняў у нас цэлы дзень, і, як ужо сказана, мы паспелі, мякка кажучы, моцна стаміцца (дагэтуль памятаю прыемнае адчуванне, калі пасля такога заезду лягаеш спаць). Менавіта таму пасля Сухога я ўжо амаль не здымаў — болей хацелася альбо бесперапынку круціць педалі, каб хутчэй даехаць, альбо пасядзець адпачыць. Пакажу напрыканцы яшчэ толькі пару здымкаў.
59. Яшчэ адзін выезд дарогі блізка да мора:
60. А гэта рака Вялікая Кетьмукса перад самым вусцем. Як і ў Вірму, сюды заходзіць марская плынь, таму з прылівам глей ужо не бачны, і ў рацэ высокая вада. А яшчэ — прыкметнае злёгку незвычайнае адценне вячэрняга неба. Гэта ўласціва менавіта для паўночных шырот з іх болей яркім сонечным святлом.
На гэтай ноце завяршу аповяд пра Паморскі бераг і яго сёлы. Менавіта Беламорск з яго наваколлямі стаў для мяне канцавым пунктам працягалага падарожжа па паўночных абласцях летам 2016 года.